Het herbestemmen van religieus erfgoed is aan de orde van de dag. De kerk worstelt met haar identiteit en positie in de wereld. Omdat steeds meer kerkgemeenschappen ons inschakelen als architectenbureau, delen wij in dit blog onze visie over hoe een kerk weer, net als in de middeleeuwen, het centrale middelpunt van de stad kan vormen. Oprichter van MN Architecten Maarten Nieuwenhuize, opgegroeid in een kerkelijk gezin: ‘Wij ontwerpen kerkgebouwen die ervoor zorgen dat je er, ook als niet-christen, graag naar binnen loopt.’
Leegloop van kerken: kans voor stedelijke vernieuwing
Vroeger was het ontwerpen van een kerk de hoogste opgave voor een architect. Een uitdagende opdracht, want het is een publieke ruimte en het waren vaak de meest bijzondere gebouwen. Alleen de beste architecten kregen die opdracht. Logisch, want een kerk vormde de centrale ontmoetingsplek van de stad. En nog steeds kun je vele steden en dorpen herkennen aan de kerktoren, en bepalen kerken nog steeds het straatbeeld.
Eigenlijk zouden vandaag de dag nog steeds de beste architecten de opdracht moeten krijgen om kerken te (her)ontwerpen. Maarten Nieuwenhuize droomt er van jongs af over om een moderne kerk-architect te zijn. Als kind ging hij vaak met zijn ouders naar de kerk, en was altijd onder de indruk van de prachtige ruimtes die de kerk biedt. En wat je er nog meer mee zou kunnen doen. Maarten: ‘Er worden zo goed als geen nieuwe kerken meer gebouwd, en de kerken die er zijn worden vanwege de leegloop allang niet meer zo intensief gebruikt. Veel kerkgenootschappen hebben zelfs moeite om de gebouwen te onderhouden. Dan rijst de vraag: hoe gaan we ze behouden voor de toekomst? Hoe kunnen we deze gebouwen breder gebruiken? Of indien nodig herbestemmen? En dat is precies waar wij bij MN Architecten een scherpe visie op hebben.’
Bibliotheek en kinderopvang in de kerk
Onze visie: een kerk die 24 uur per dag en 7 dagen per week open is en meerdere functies heeft. Er zou veel meer moeten gebeuren dan enkel een religieuze samenkomst.
Aan de hand van 3 voorbeelden uit onze praktijk leggen wij uit hoe je hier invulling aan zou kunnen geven.
Voorbeeld 1: Ontwikkelscenario’s Heilig Kruiskerk in Amersfoort
Voor de Heilig Kruiskerk in Amersfoort, zijn wij als architectenbureau betrokken bij het maken van ontwikkelscenario’s en verbouwplannen voor een breder gebruik van het kerkgebouw.
Doel van het project: de van origine Rooms-katholieke kerk wordt gehuurd door een baptistengemeente die het gebouw geschikt wil maken voor hun samenkomsten en de kerk ook voor andere doeleinden willen kunnen gebruiken.
Bij dit project hebben we meer ruimte gecreëerd voor ontmoeting. Er was niet genoeg plek beschikbaar hiervoor. De nieuwe ontmoetingsruimte valt samen met de ruimte van de kerkzaal, je zou kunnen zeggen dat hiermee ontmoeting nog meer onderdeel is geworden van de samenkomst. Ook hebben we in deze eerste fase van de verbouwing nieuwe groepsruimtes gecreëerd, welke gebruikt gaan worden voor nevendiensten, kinder- en tienerclubs, kidspraise en als vergaderruimte. Boven de entree van het gebouw wordt op de plek van waar ooit een orgel heeft gestaan een kantoorruimte geplaatst.
De baptistengemeente wil in de toekomst het gebouw nog breder gaan gebruiken en gaan delen met medehuurders in het sociaal-maatschappelijke domein. Een verbouwplan voor deze fase is reeds ontwikkeld, onder andere zullen dan het sanitair en de keuken worden aangepast.
Voorbeeld 2: Waalse kerk in Arnhem
In de binnenstad van Arnhem, aan de Catharinaplaats, staat de Waalse Kerk. In de middeleeuwen was deze kerk onderdeel van het St.-Catharina-gasthuis. Na de verwoestingen tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam dit gebouw ongelukkig terecht in een nieuwe grootschalige stedenbouwkundige structuur. De kerk is wat verloren komen te staan doordat deze in de nieuwe stedenbouwkundige situatie omringd is geraakt door allerlei grote gebouwen en een parkeerplaats.
Doel van het project: de Waalse kerk weer een waardige context geven, in de vorm van een multifunctioneel (kerkelijk) centrum met gastenhuis.
In ons ontwerp hebben we nadrukkelijk gezocht naar het opnieuw verankeren van het gebouw in de stad en de directe omgeving.
Zo hebben wij ruimtes bedacht voor nevenfuncties, waar andere instellingen gebruik van kunnen maken. Denk aan ruimte voor ontmoeting, kinderopvang, crèche op zondag, leeszaal, expositieruimte en een bibliotheek. Hierdoor heeft de kerk een multifunctioneel karakter gekregen. De dubbelfunctie, zowel voor de kerk als nevengebruikers, vindt plaats op de begane grond. Zodat deze makkelijk toegankelijk is vanaf de straat. Rondom de oude Waalse kerk ontstaat door de nieuwe hofruimte een toegankelijke nieuwe stilteplek in de stad. Waar je even je lunch kunt opeten, en kunt genieten van de stilte en rust die een mooi kerkgebouw biedt.
In de middeleeuwen had de kerk ook een gasthuis met een woonfunctie. Die functie is verloren gegaan. In ons ontwerp hebben wij het wonen weer teruggebracht op deze plek. De appartementen die wij hebben ontworpen zijn bruikbaar voor begeleid wonen en gastgezinnen. Op de verdiepingen van het omsluitende bouwdeel zijn gastenwoningen toegevoegd voor zowel een- als tweepersoonshuishoudens. Deze kunnen worden bewoond door mensen uit de kerkgemeenschap die een zorgtaak vervullen. Ze zijn onderling verbonden met een gang die doet denken aan een kloostergang.
De kapel, waar de vroeger de samenkomsten werden gehouden, bood te weinig ruimte voor de huidige kerkgemeenschap. Daarom hebben wij een nieuwe kerkzaal ontworpen, losstaand van de kapel. Deze bevindt zich in het hart van het nieuwe complex.
Vroeger stroomde er een beekje langs de kerk, nu de Beekstraat. Dit historische feit is voor ons aanleiding geweest om water een meer centrale plek te geven in het gebouw. In het ontwerp vangen de betonnen en holle kelken het hemelwater op als opengevouwen handen. Het water wordt afgevoerd in een watersysteem op het binnenterrein waarmee een doopvont wordt gevuld en de volwassenendoop kan worden uitgeoefend. Aan het einde van het waterstelsel wordt een wijwatervat gevuld. Zo kan iedereen bij het betreden van de kerk zijn handen wassen of een kruisje slaan.
Voorbeeld 3: Koepelkerk Arnhem
De Koepelkerk op het Jansplein in Arnhem is een Rijksmonument en is ca. 10 jaar geleden flink verbouwd. Het gebouw is door de verbouwing geschikt gemaakt voor andere bijeenkomsten dan kerkdiensten. Denk aan de doorlopende foyer om de kerkzaal welke ook de toegankelijkheid van het gebouw vergroot en het verwijderen van de kerkbanken. Dit maakt het eenvoudig mogelijk om in de kerkzaal ander type bijeenkomsten te organiseren. We werkten als architect mee aan dit bijzondere project, dat de publieksprijs voor het best gerenoveerde gebouw ontving in 2013.
Wil jij kerkmuren (letterlijk) openbreken?
Sommige theologen vinden dat een kerkgebouw meer moet zijn zoals een tent, of een tabernakel. Zodat je binnen kan horen wat er buiten gebeurt, en andersom. Zodat er meer interactie kan ontstaan tussen binnen en buiten. Oftewel: de grens tussen seculier en kerkelijk oprekken.
Foto: de kerk als tent
Helaas zijn veel kerkgebouwen niet zo gebouwd. Soms zijn ze juist extreem introvert, hebben dichte muren en zijn slechts één dag in de week toegankelijk, en dan zelfs nog op gezette tijden.
Er liggen dus wel degelijk kansen om de kerk weer toegankelijk te maken voor iedereen. En dat betekent soms letterlijk de kerkmuren openbreken en ruimtes creëren voor nevenfuncties, aantrekkelijk en makkelijk toegankelijk voor de buurt.
Ben jij benieuwd wat de kansen zijn voor jullie kerkgebouw? Neem dan contact met ons op. Wij zien vaak snel wat de mogelijkheden zijn, en hoe je daar als gemeenschap je voordeel mee kunt doen.
